علم پژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی

علم پژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی
* آرش موسوی
* دانشجوی دکترای سیاست گذاری علم و فناوری دانشگاه ساسکس انگلیس و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات
Email: mousavi@nrisp.ac.ir سیاست علمی کشور
87/01/ 86  تاریخ تأیید: 25 /11/ تاریخ دریافت: 17
Seminary & University Journal فصلنامه حوزه و دانشگاه
Methodology of روش شناسی علوم انسانی
Social Science سال 14، ش 54، بهار 1387
Vol.14, No.54, Spring 2008 صفحات 141  163
www.SID.ir
Archive of SID
142 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
مقدمه
مفهوم اصالت عل می ١ چند ی است که در محافل سیا سی کشور مورد توجه ویژه قرار
گرفته و تمایل بر ای افزایش میزان خلاقیت و نوآوری در پژوهش ها و تولیدات علم ی به
شکل های مختلف ابراز شده است. با وجود اشتیاق بر ای دست یا بی به سطوح بالا ی
اصالت عل می در نظام پژوه شی کشور، چندان با رویکردها ی آکادمیک مرتبط با موضوع
همراه نشده و ابزارها ی تحلی لی موجود در شاخه های متعدد علم پژوه ی بر ای ورود به
موضوع، مورد استفاده قرار نگرفته اند. مقاله ی حاضر بر ای جبران این خلاء نظر ی، نگاشته
شده که به مرور به شاخه های متعدد علم پژوهی در ادبیات دانشگاهی دنیا می پردازد و
هدف اصلی آن فراهم ساختن مبنایی است تا از آن طریق درکی متناسب با پارادایم جهانی
موجود از مفاهی می همچون اصالت عل می، نوآوری های اصیل، شکستن مرزهای دانش و
سایر مفاهیم مرتبط حاصل آید. علاوه بر این، برآنست تا اصول اساسی در زمینه طراح ی
یک تحقیق همه جانبه با هدف درک عوامل م ؤثر بر میزان اصالت و خلاقیت علم ی
موجود در نظام علمی کشور را در اختیار بگذارد.
در واقع، سیاستگذاری در باب علم، متکی بر شناخت علم است. شناخت و تحلیل
سازوکار علم چه در وجه شناختی و چه در وجه اجتماعی آن تمهیدی ضروری برای
شناخت و تح لیل راه های تأثیرگذاری از طریق سیاست ورزی بر نحوه ی عملکرد این نهاد
مهم و کلیدی در جوامع معاصر فراهم می سازد. اغلب، فیلسوفان علم و روان شناسان علم،
متمرکز بر وجه شناختی علم بوده اند و هریک بصیرت های بنیادی و مهمی را درباره ی آنچه
که در ذهن دانشمند می گذرد و آنچه که "باید" بگذرد فراهم آورده اند. از سوی دیگر، علم
در وجه اجتماعی خود بیش تر مورد توجه جامعه شناسان و اقتصاددانان بوده است. این دو
گروه اخیر تلاش کرده اند تا فعالیت علمی دانشمند را در متن اجتماعی اش مورد مطالعه قرار
دهند، تأثیر این متن اجتماعی را بر فعالیت دانشمند و تأثیر دانشمند بر این متن اجتماعی را
تحلیل کنند. در بخش های دیگر، تلاش می شود تا مکاتب اصلی موجود در هریک از این
شاخه های علم شناسی و دستاوردهای مهم آنان را معرفی کنیم.
هریک از این بخش ها ب ه گونه ای طراحی و نگاشته می شوند تا ز م ین های مناسب برای
ارایه تفسیری سیستماتیک از مفهوم اصالت عل می را در چارچوب خاص مورد بحث،
1. scientific originality.
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 143
فراهم سازند. تلاش خواهیم کرد تا مفهوم اصالت در علم را از زوایای متعدد با استفاده
از رویکردها و مکاتب گوناگون موجود در علم شناسی مورد تفسیر قرار دهیم. این
تفاسیر گوناگون و متعدد در انتهای مقاله با یکدیگر مقایسه خواهند شد و تلاش بر این
خواهد بود تا جمع بندی منسجم و تا حد امکان یکپارچه ای از این تفاسیر متعدد ار ای ه
گردد و طرحی کوتاه از گام های بعدی مورد نیاز برای طراحی سیاست های معطوف بر
افزایش اصالت علمی پیشنهاد شود.
پیش فرض بنیادی این است که پدیدار علم هم دارای وجوه عام جهانی است و هم
از خصلت های بومی برخوردار است. علاوه بر این، مقاله بر این فرض استوار است که
علم مدرن پدیداری است که ریشه در تحولات غرب صنعتی در سه چهار قرن اخیر
دارد. بنابراین، مدل ها و نظریه های توضیح دهنده ماهیت و دینا میسم این پدیدار که در
متن جوامع توسعه یافته به وجود آمده اند به عنوان مبنای شناخت و نقطه شروع شناخت
علم باید مورد بررسی و استناد باشند.
جست وجو برای یک نظریه ی فراگیر که تمام وجوه پدیدار پیچیده علم را زیر چتر
تبیینی خود درآورد، یا حتی جست وجو برای پیدا کردن تعریفی مشترک از علم که توان
ایجاد توافقی فراگیر را ایجاد نماید، در همان اولین کاوش ها در ادبیات بسیار متنوع مرتبط
«شبکه ای از گزاره های درهم تنیده» با موضوع، با ناکامی مواجه خواهد شد. علم به عنوان
سال های طولانی است که مورد مطالعه فیلسوفان علم قرار داش ته است و سابقه تحلیل
علم به این شکل، حداقل به اواخر قرن نوزدهم میلادی باز می گردد. این شاخه ی دیرپا از
مطالعات علم شناسی اخیرًا با ورود روان شناسان و متخصصان علو م شناختی به این حوزه
جذابیت مضاعفی یافته و از ذائقه ای توصیفی نیز برخوردار شده است. مطالعه علم در
فعالیت نسبتًا جدیدتری است. جامعه شناسان و اقتصاددانان در «نهاد اجتماعی» هیأت یک
ده ههای اخیر تلاش کرده اند تا با استفاده از ابزارهای سنتی موجود در حوزه اختصاصی
خود به قلمرو مطالعات علم وارد شوند و علم را از زاویه نگاه اجتماعی نیز مورد تحلیل
قرا دهند. درون هریک از این شاخه های علم شناسی، مکاتب و نحله های متنوع و
گوناگونی وجود دارد و طیفی از رویکردهای رنگارنگ و گاه حتی متناقض قابل مشاهده
است. در بحثی که به دنبال خواهد آمد، تنها به مهم ترین مکاتب موجود در هریک از این
شاخه های علم شناسی خواهیم پرداخت و تلاش خواهیم کرد تا خصوصیات عام و نظر ی
www.SID.ir
Archive of SID
144 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
هریک را مورد بررسی قرار دهیم. در انتها نیز با استفاده از چارچوب ها و رویکردهای
معرفی شده به بحثی پیرامون موضوع اصالت علمی خواهیم پرداخت.
فلسفه علم
فلسفه علم در میان آن د سته از دانش های بشری که موضوع اصلی مورد مطالعه آنها علم
می باشد، از سابقه بیش تری برخوردار است. از میان وجوه شناختی و علم اجتماعی، یک
رویکرد فلسفی نوعًا بر وجه شناختی متمرکز است. برخی از مهم ترین و محوری ترین
سؤالات مطرح شده در حوزه ی فلسفه علم، بدین قرارند (تاگارد، 1988، ص 1
1. معرفت علمی از چه ساختاری برخوردار است؟
2. تبیین علمی چیست و حل مسأله شامل چه مراحل و فرآیندهایی می باشد؟
3. نظریه های علمی چگونه کشف می شوند و چگونه مورد ارزیابی قرار می گیرند؟
4. بخش های نظری و تجربی علم چگونه به یکدیگر ارتباط می یابند؟
اگرچه این سؤالات ظاهرًا در متون فلسفی به شکلی توصیفی ١ مطرح می شو ند و به آنها
پاسخ داده می شود، با وجود این، دغدغه ی اصلی کاوش فلسفی وجه تجویزی ٢ این
سؤالات و پاسخ های فراهم آمده، برای آنها می باشد. تفاوت فلسفه علم با روان شناسی
علم در این است که فلسفه علم او ً لا، ب ه دنبال توصیف استدلال ها و نحوه ی تفک ر
دانشمندان در جهان واقعی نیست، بلکه به دنبال این است که روشن کند، دانشمندان چه
به عمل آورند و چگونه باید بیندیشند (فرگه، 1964 و پوپر، «باید» نوع استدلال هایی را
1972). به بیان دیگر، فلسفه علم به مکانیزم های مشروعی علاقمند است که دانشمندان
با ب هکارگیری آ نها به فعالیت علمی می پردازند. البته در سال های اخیر، حوزه فلسفه علم
شاهد ظهور نحله های توصیفی چندی نیز بوده است (لازی، 1993، ص 327)، اما بدنه
اصلی این شاخه از دانش بشری دغدغه تجویزی خود را کماکان حفظ نموده است.
برای اینکه نمونه ای از نحوه کار فیلسوفان علم را ببینیم، کافی است به گوشه ای از
تلاش های آنها برای ترسیم ساختار عمومی معرفت علمی، نگاهی داشته باشیم.
فیلسوفان علم برای ای نکه ساختار عام معرفت علمی را به تصویر بکشند، اغلب جملات
1. descriptive
2. prescriptive
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 145
و گزاره های علمی را به دو دسته کلی تقسیم بندی می کنند: گزاره های نظری ١ و
گزار ههای مشاهدتی. ٢ یک عقیده ی کلاسیک در حوزه ی فلسفه علم که آن را می توان
تحویل گرایی ٣ نام نهاد، نوعی ارتباط سلسله مراتبی را میان این دو دسته از گزاره های
علمی مفروض می دارد.
شکل (1): مدل تحویل گرایانه ساختار معرفت علمی
در د رون رویکرد تحویل گرایانه به ساختار معرفت علمی دو قطب اصلی قابل
تشخیص است (کلون، 1995). دسته اول بر این باورند که گزاره های نظری در علم از
گزاره های مشاهدتی استنتاج می گردند و این استنتاج از طریق یک فرآیند استقراء
صورت می گیرد (پوزیتیویسم و تجربه گرایی منطقی). دسته دوم برآنند که گز ار ههای
مشاهدتی در علم را با کمک گرفتن از گزاره های نظری تبیین نمایند و بدون این
گزاره های نظری، مشاهده ای امکان تحقق نخواهد یافت (عقلانیت انتقادی). در نقطه
مقابل مدل تحویل گرایانه از ساختار معرفت علمی که بر یک بنیان علمی (مشاهدتی یا
نظری) و بر نقطه ای که علم از آنجا آغاز می شود، تأکید دارند که سایر بخش های یک
سیستم گزاره ای از همین بنیان مشتق می گردد. رویکرد دیگری که می توان آن را
انسجام گرایی 4 نام نهاد، برآنست که هر باور علمی برای توجیه خویش به ارتباطات
کل سیستم «انسجام» استنتاجی با سایر باورهای موجود در سیستم باور و در نها یت، به
.(باورهای شخص دانشمند متکی است (بونجور، 1998
در سایر مسا یل مورد مطالعه همچون مس أله ماهیت تبیین علمی، کشف و ارزیابی
نظریه های علمی نیز فیلسوفانی که در جریان غالب فلسفه علم جای می گیرند، همواره
1. theoretical
2. observational
3. reductionism
4. coherentism
www.SID.ir
Archive of SID
146 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
به دنبال صورت بندی استانداردهای فرامتنی و جهان شمول برای مکانیزم های مشروع فعالیت
دانشمندان بوده اند. ب هطور کلی، می توان گفت که علم از نظر جریان غالب فلسفه علم چنان
شبکه ای درهم تنیده از گزاره ها است و دانشمند همچون عنکبوتی است که به تنیدن این
شبکه مشغول است. بر این اساس، وظیفه فیلسوف علم آن است که راه های مشروع استنتاج
(تنیدن) گزاره های جدید را که با معیار صدق مطابقت دارند، پیش پای علم بگذارد و با
تحلیل منطقی درست را از نا درست متمایز سازد. فیلسوفان علم رسمی و جریان حاکم بر
فلسفه علم، همواره در درون مرزهای فلسفه از ناحیه شکاکان و نسبی گرایان مو رد انتقاد
قرار داشته اند. با وجود این، رقیب اصلی این نحوه تفکر درباره علم همواره از جایی بیرون
مرزهای فلسفه برخاسته است، یعنی از حوزه جامعه شناسی علم.
جامعه شناسی علم
فرآیندهای شناختی علم در یک متن اجتماعی به وقوع می پیوندند. دانشمند موجودی
منفک از متن ا جتماعی خود نیست و وجوه اجتماعی زندگی و کار دانشمند بر فعالیت
علمی او تأثیر می گذارند. تعامل میان دو وجه شناختی و اجتماعی علم نقطه اصلی
تمرکز جامعه شناسان علم بوده است. تحقیقات جامعه شناختی بر روی کار کرد علم،
اغلب در دو سطح مجزا صورت گرفته است: سطح درونی و س طح بیرونی (بلوم،
1977). رویکرد بیرونی به جامعه شناسی علم تلاش می کند تا کل نظام علم را داخل
محیط بزرگ تر اقتصادی   اجتماعی اش قرار داده و ت أثیرات متقابل نهاد علم و
ساختارهای بیرون آن را مورد مطالعه قرار دهد. رویکرد درونی نیز در مقابل، سطح
تحلیل را به درون مرزهای جامعه علمی محدود می سازد و سعی می کند تا ساختارهای
درون این جامعه، نظام های ارزشی و هنجار های آن و سایر موضوعات مرتبط با ساختار
درونی علم را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
بخش اعظم مطالعات در سنت بیرونی به صورت موردکاوی هایی به روش توصیفی
و بدون برخور داری از یک چشم انداز نظری مشخص صورت پذیرفته است (همان). با
وجود این، استثنائاتی نیز در این زمینه وجود دارد. ب ه عنوان مثال، رابرت کی مرتون
1938)، درون پارادایم آمریکایی کارکردگرایی ساختاری، تحلیل تأثیرگذاری بر روی)
نقش جنبش های اجتماعی نظیر جنبش پروتستانتیز م در رشد علم و تکنولوژی در
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 147
1968) و تفکرات) انگلستان قرن هفدهم انجام داد. نمونه دیگر، کار برنارد باربر ١
سیستماتیک اوست. باربر عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر روی نهاد علم را به هشت طبقه ی
متمایز تقسیم کرده است (شکل 2). این طبقه بندی اگرچه نمی تواند به عنوان یک نظریه
تبیینی مورد ملاحظه قرار گیرد و حتی با اینکه برخی از نهادها و عواملی را که در زمان ما
تأثیر و اهمیت تعیین کننده ای دارند (همچون جهانی شدن و تأثیرات بین فرهنگی) نادیده
گرفته است، با این وجود، چتری ابتدایی و سودمند را فراهم می آورد که مطالعات متعدد
و آگاهی بخشی را تحت هدایت خود درآورد.
در حوزه مطالعات درونی در جامعه شناسی علم رویکردها، دیدگاه ها و جریانهای
فکری متعدد و متنوعی را می توان شناسایی کرد. مرتون (1973) پس از اینکه از علا ی ق
اولیه خود در زمینه نگاه بیرونی به سمت رویکردهای درونی تمایل پیدا کرد، بر مطالعه
ارزش ها و هنجارهای ٢ علم متمرکز شد و مجموعه ای از ارزش های فرهنگی علم را
شناسایی و فرمول بندی کرد. این ارزش های فرهنگی ب ه عقیده مرتون ساختارها و
هنجارهایی جامعه شناختی را برای جامعه علمی به ارمغان می آورند و نوعی مکانیزم
کنترلی را بر این جامعه اعمال می کنند که موجب تقویت هنجارهای معرفت شناختی
ناظر بر روش های فعالیت علمی می گردند.
شکل (2): مدل سازمان بخش برنارد باربر
مجموعه ارزش های شناسایی شده توسط مرتون برای جامعه علمی معمو ً لا به شکل
نمایش داده می شود. این علامت اختصاری به چهار نرم CUDOS علامت اختصاری
اساسی اشاره دارد که با واژه های اشتراکی بودن، ٣ جهان شمول بودن، 4 عدم دخالت منافع
1. Bernard Barber
2. norms
3. communality
4. universalism
www.SID.ir
Archive of SID
148 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
شخصی در فعالیت علمی ١ و شک سازمان یافته ٢ نمایانده می شوند. دانش تولید شده در
جامعه علمی از نظر مرتون دانشی است، متعلق به تمامی اعضای این جامعه. این دانش
تحت تملک هیچ شخص خاصی نیست و از این منظر نوعی مسلک اشتراکی در این
جوامع رواج دارد. دانش علمی مبری از هرگونه وابستگی به زمان و مکان خاص و
حاوی خصوصیت جهان شمول است. دانشمندان هیچ گاه منافع و علا یق شخصی خود
را در فرآیند تحقیق و تولید علم دخالت نمی دهند و در نهایت، اینکه د ر علم هیچ چیز
مق  دسی وجود ندارد. همه چیز در علم باید تحت فرآیند انتق اد قرار گرفته و تردید و
ش ّ کاکیت نوعی ارزش مطلوب در جوامع علمی است.
همزمان با مرتون و تا حدودی در نتیجه نوعی واکنش به مباحث رایج در حو زه
فلسفه علم در دهه هفتاد میلادی، قلمرو جامعه شناسی علم، شاهد ظهور نوعی رویکرد
٣«جامعه شناسی معرفت علمی» رادیکال و نسبی گرایانه به فعالیت علمی بود که با عنوان
شهرت یافت. هدف اصلی این مکتب نوظهور توسعه دیدگاهی تجربی در باب ماهیت
اجتماعی معرفت علمی بود (اِج، 1995). کارهای تامس کوهن ب هویژه کتاب تأثیرگذار
برای جامعه شناسی معرفت علمی در حکم نوعی منبع الهام «ساختار انقلابات علمی» او
به شمار می رفت. این مکتب تاکنون در شکل گیری جریان های متعدد مؤثر بوده است
که از میان آنها می توان به مطالعات مردم شناسانه ُ خ رد بر روی فعالیت آزمایشگاهی
دانشمندان، تحلیل لحن علمی و گفتمان تکنیکی و نظریه کنشکر   شبکه 4 (لاتور و
وولگار، 1979؛ کلون، 1994؛ شاپین، 1995؛ اِج، 1995) اشاره نمود.
اقتصاد علم
برخلاف رویکردهای فلسفی و جامعه شناختی در مطالعه علم که هر دو از طریق
انگیزه های آکادمیک نشأت گرفته اند، حوزه اقتصاد علم ریشه هایش را در مشکلات
در سیاست علم، «منطق بودجه ریزی» عملی و مباحث سیاسی مرتبط با نیاز به یک
دریافت (اِج، 1995). این نحوه ریشه گر فتن تا حدود زیادی هم اکنون در پیکره قلمرو
عملی سیاست گذاری علم بازتاب دارد، ب هگونه ای که بخش اعظم مسا یل این قلمرو را
1. disinterestedness
2. organized skepticism
3. Sociology of Scientific Knowledge
4. Actor-Network Theory
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 149
مسایل اقتصادی تشکیل می دهند. ادبیات سیاست علم نیز هم اکنون ب هطور برجسته ای
طعم اقتصادی دارد. در حقیقت، هنگامی که در ادبیات موجود سیاست گذاری علم دقت
می کنیم، با گذشت اندک زمانی می توانیم با نتیجه گیری بنتاک لوندوال و سوزانا بوراس
2004) هم عقیده گردیم، آنجا که در مقاله ای ب ه منظور باز خوانی سرتاسری حوزه)
سیاست علم می نویسند:
مسایل اصلی در حوزه سیاست علم مرتبط هستند، با تخصیص کافی منابع مالی به»
علم، توزیع هوشمندانه این منابع در میان فعالیت های گوناگون علمی و نیز اطمینان
یافتن از اینکه این منابع به شیوه ی مؤثر مورد استفاده قرار می گیرند و به رفاه
.«جامعه کمک خواهند کرد
روشن است که مسا یلی که لوندوال و بوراس به آنها اشاره می کنند و آنان را در صدر
مسایل اساسی سیاست علم می نشانند، مسا یلی با خصلت اقتصادی اند. تخصیص منابع
مالی، توزیع هوشمندانه این منابع و تعقیب آنها تا سرحد اطمینان از سودبخشی به جامعه،
همه و همه مسا یلی هستند که اقتصاددانان سال ها و قرن های متمادی با آنان درگیر بوده اند
و برای حل آنها نظریه ها و مدل های گوناگون و متنوعی ساخته اند. این مسا یل در واقع،
است. «اقتصاد علم» نقطه اصلی تمرکز شاخه ای نسبتا جدید از علم اقتصاد تحت عنوان
ادوارد اشتینمولر (2000) در معرفی این شاخه از علم اقتصاد می نویسد:
تعیین کردن اصولی که تخصیص منابع به علم را اداره می کنند و نیز مدیریت»
.«عواقب ناشی از ب هکارگیری این منابع موضوعات محوری اقتصاد علم هستند
موضوعاتی که اشتینمولر آنها را ب ه عنوان موضوعات محوری اقتصا د علم معرفی
می کند، با دو پرسش ساده، اما بنیادی مطابقت دارند:
1. پرسش از چرایی: چرا علم را به لحاظ مالی حمایت می کنیم؟
2. پرسش از چگونگی: چگونه علم را حمایت مالی می کنیم؟
ریچارد نلسون (1959) و کنث «اقتصاد ساده» مشهورترین پاسخ به سؤال اول توسط
آرو (1962) ارایه شده است. این اقتصاددانان استدلال می کنند که علم از مجموعه ای از
خاصیت ها برخوردار است که ما را قانع می کنند تا آن را ب ه عنوان یک کالای عمومی ١
بپذیریم. ب هطور مثال، علم مانند هر کالای عمومی دیگری، کالایی غیررقابتی ٢ است و
1. public good
2. non-rivalrous
www.SID.ir
Archive of SID
150 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
استفاده یک شخص از پاره هایی از دانش مانعی برای استفاده دیگران از همان دانش ب ه
وجود نمی آورد. علم علاوه بر این، نمی تواند بدون صرف هزینه های گزاف از دسترس
عموم خارج گردد. ١ وجود این خصوصیات باعث می شوند تا درست همانند هر کالای
عمومی دیگری علم نیز با چالش تملک عواید ٢ دست ب هگریبان با شد و بنابراین نیاز به
حمایت مالی از طرف دولت داشته باشد.
پاسخ دادن به پرسش دوم، به سادگی پاسخ گفتن به سؤال اول نیست. علاوه بر این،
امکان پاسخ دادن بدان از طریق یک رویکرد خالص اقتصادی چندان امکان پذیر
نمی باشد. در حقیقت، اقتصاددانان در این مورد دین سنگینی به یک جامعه شناس دارند
که نام او را در بخش های پیشین آورده ایم: رابرت مرتون. چنان که مرتون نشان داده
است، علم مسابقه ای به شدت رقابتی است که هدف آن دست یابی به اولویت کشف ٣
می باشد. دانشمند یا محققی که در این مسابقه به هدف دست می یابد، یعنی دانشی را
برای او لین بار کشف می کند، از طرف جامعه دانشمندان و همین طور جامعه بزرگ تر ب ه
شیوه های مختلف پاداش می گیرد و مورد تشویق واقع می شود (مرتون به نقل از استفان،
1996). اهمیت نظریه نظام پاداش دهی مرتون برای اقتصاد علم را اولین بار داشگوپتا و
دیوید (1987) شناسایی کردند. این اقتصاددانان متوجه شدند که دانشمندان در عین
حال که به واسطه انگیزه های غیر متکی بر بازار برانگیخته می شوند، در همان حال، به
، نیازی اساسی در بازار پاسخ می دهند: نیاز به انتشار سریع دانش (استفان، 1996
معیاری مطلوب برای «اولویت کشف» اشتینمولر، 2000). نتیجه این وضعیت اینست که
تخصیص منابع مالی به علم بوده و باید باشد.
نظریه های اقتصاد ساده نلسون و آرو و اقتصاد نوین داشگوپتا و دیوید تنها بخشی از
تلاش های اقتصاددانان برای غلبه بر مسایل موجود در اقتصاد علم می باش ند. با این
وجود، این نظریات نوع عقلانیت و پارادا یم موجود در این حوزه از دانش بشری را ب ه
نمایش می گذارند. جریان غالب اقتصاد علم د یدگاهی نسبتا ساده در مورد علم دارد. از
این نقطه نظر، بازار الگویی اساسی برای سازمان مدرن جوامع به شمار می رود و علم
نیز در این میان نمونه ای (البته نمونه ای ویژه) از این الگوی بنیادین است: بازاری برای
1. non-excludable
2. appropriability
3. priority of discovery
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 151
ایده ها (میروسکی و سنت، 2002، ص 39). منطق درونی تولید معرفت علمی همان طور
که در سطور فوق دیدیم، ممکن است با منطق سایر نهادهای معمول بازار متفاوت
باشد. با این وجود، نتیجه امر از نظر اقتصادی در باب تخصیص منابع یکسان است:
آنان که بیش تر و بهتر تولید می کنند، بیش تر دریافت خواهند کرد. از این منظر، تولید
علمی مهم ترین متغیر برای تصمیم گیری های مرتبط با تخصیص منابع است و
اندازه گیری آن از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.
روان شناسی علم
روان شناسی علم هنوز در مراحل اولیه رشد و نمو خویش قرار دارد. این حوزه نوپا
به سرعت در حال تبدیل شدن به یک شاخه مستقل علم شناسی با آینده ای روشن
است. یکی از دلایل عدم توجه روان شناسان (تا این اواخر) به علم به عنوان موضوعی
برای تحقیق، بی گمان تلقی رایج پوزیتیویستی در نیمه ابتدایی قرن بیستم، از دانشمند
به عنوان موجودی که فارغ از متن و زمینه روان شناختی و احساسات و عواطف خود
در ه یأتی شبیه به یک روبات به تحقیق مشغول است، بوده است. تحقیقات رایج در این
قلمرو عمومًا در پنج زیر حوزه اصلی در جریان است: روان شناسی زیست شناختی علم،
روان شناسی رشد علم، روان شناسی شناختی عل م، روان شناسی شخصیت و علم، و
، بالاخره روان شناسی اجتماعی علم (فیست و گورمن، 1998؛ فیست، ج 1 و 2 و 3 و 4
2006). در سطور زیرین به ترتیب به مسا یلی که هریک از این زیرحوزه ها با آن دست
و پنجه نرم می کنند، خواهیم پرداخت و به برخی از دستاوردها نیز اشاره خواهیم کرد.
روان شناسی زیست شناختی علم
یکی از جالب ترین مباحث موجود در روان شناسی علم مرتبط است با ریشه های ژنتیک
و زیست شناختی استعداد علمی. تلاش های بسیاری در این زمینه به عمل آمده است تا
نشان داده شود که آیا پیکربندی ویژه ای در عوامل ژنتیک می توانند هوش و خلاقیت
ریاضی را توضیح دهند یا خیر. علاوه بر این، بحثی زنده در مورد نقش جنسیت در علم
در این حوزه وجود دارد و پرسش اساسی این است که آیا تفاوتی میان مردان و زنان
مث ً لا در ز م ینه استعداد ریاضی وجود دارد؟ آیا مردان و زنان دانشمند با نرخ های
www.SID.ir
Archive of SID
152 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
متفاوتی به تولید علمی می پردازند؟ آ یا تفاوت جنسیتی در زمینه ی کیفیت این تولیدات
قابل مشاهده است؟
روان شناسی رشد علم
روان شناسان علم به مدت طولانی درباره شکل نموداری که رابطه میان سن و نرخ تولید
علمی را نشان می دهد، کنجکاو بوده اند. نتیجه ای که فیست و گورمن (1998) از مرور
تحقیقات مرتبط با این موضوع گرفته اند، این است که نوعی توافق در این زمینه وجود
وارونه است که نقطه U دارد. رابطه میان سن و نرخ تولید علمی دانشمندان شبیه به یک
اوج آن در اواخر دهه سوم عمر و اوایل دهه چهارم به وقوع می پیوندد. پرسش های مهم
دیگری که در این حوزه وجود دار ند، عبارتند از: آیا نرخ بالای تولید علمی در اوایل
عمر آکادمیک، نرخ بالایی را برای اواخر این عمر پیش بینی می کند؟ آیا دانشمندان مسن
نسبت به پذیرش تحولات شدید در نظریات علمی مقاومت بیش تری از خود نشان
می دهند؟ در پرورش و تشویق علاقه علمی، نقش اعضای خانواده و معلم ان چیست؟
آیا کسانی که توسط یک دانشمند برجسته تربیت می شوند، به دانشمندان برجسته ای
تبدیل خواهند شد؟ ترتیب تولد (اینکه فرزند چندم باشید) و دین چه نقشی در موفقیت
علمی و همین طور علاقه علمی ایفا می کنند؟
روان شناسی شناختی علم
اکثر تحقیقات به عمل آمده در روان شناسی زیست شناختی و نیز روان شناسی رشد علم از
خصلتی آماری برخوردار است. روان شناسی علم برای اینکه تبدیل به یک رشته توسعه
یافته و دارای قوت نظری شود، نیاز دارد تا چارچوب های مفهومی و نظریه هایی از آن
خودش داشته باشد و پرورش دهد. روان شناسی شناختی علم نشان داده است که برای این
منظور از استعداد بالایی برخوردار است و می تواند به کلیت حوزه مطالعاتی در این زمینه
یاری برساند. روان شناسی شناختی علم با اتکا بر بصیرت های معرفت شناختی حاصل شده
از حوزه فلسفه علم و نیز با سود بردن از فرهنگ لغت کامپیوتیشنال ١ و تکنی  کهای
1. ظاهرًا هیچ برابرنهاد مناسبی برای واژه کامپیوتیشنال در زبان فارسی موجود نیست. کامپیوتری، رایانه ای،کامپیوترمدار،
محاسبه ای و پردازشی هیچ یک معنای دقیق این واژه را در این بحث منتقل نمی کنند. به همین دلیل، ترجیح دادم تا
خود واژه را به صورت اصلی در متن ب هکار برم.
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 153
موجود در قلمرو هوش مصنوعی آغاز به ساختن مدل هایی از نحوه انجام فعالیت های
شناختی در ذهن دانشمندان و محق قان نموده اند. این فعالیت ها همان طور که براور و میشرا
1998) پیشنهاد می کنند، ب هطور کلی، شامل سه دسته هستند
الف. درک کردن و ارزیابی اطلاعات علمی؛
ب. تولید دانش جدید علمی؛
ج. انتشار دانش علمی.
روان شناسی شخصیت و علم
چهار موضوع اساسی در این قلمرو تحقیقاتی وجود دارند که عبارتند از:
1. تفاوت های پایدار شخصیتی میان دانشمندان و غیر دانشمندان؛
2. تفاوت های پایدار شخصیتی میان دانشمندان برجسته و غیربرجسته؛
3. تفاوت های پایدار شخصیتی میان دانشمندان حاضر در حوزه های مختلف دانش؛
4. تاثیر هدایت گر شخصیت بر روی رفتار علمی.
ب هطور مثال، ادبیات تجربی در طول چهل سال اخیر ب ه سمت توص یف شخصیتی از
دانشمندان، همگرایی نشان داده است که آنان را در مقایسه با غی ر د انشمندان، افرادی
باوجدان، انگیخته، درون گرا، باثبات از نظر هیجانی و کنترل شده نشان می دهد (فیست
.(و گورمن، 1998
روان شناسی اجتماعی علم
روان شناس برجسته آمریکایی گوردون آلپورت حوزه روان شناسی اجتماعی را
تلاش برای درک و تبیین این موضوع که ا فکار، احساسات»: بدین گونه تعریف می کند
«و رفتار افراد چگونه با حضور واقعی یا تصور شده دیگران تحت تأثیر قرار می گیرد
.((آلپورت، 1985
با توجه به اینکه ما هر روز بیش تر از روز گذشته، از جنبه های غیرشناختی و
اجتماعی رفتار علمی آگاهی می یابیم، روان شناسی اجتماعی علم ب ه شکل روزافزونی
خود را به عنوان رویکردی مفید و کارا برای مطالعه دانشمندان مطرح م ی سازد. این
زیرحوزه تاکنون تبیین های قانع کننده ای را برای نحوه توسعه ایده های جدید، نحوه
www.SID.ir
Archive of SID
154 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
انتشار و مقبولیت یافتن آنها، و نحوه ی ارزیابی آنها فراهم ساخته است. با ب  هکاربردن
نظریه های جاافتاده روان شناسی اجتماعی، محق قان قادر بوده اند تا به درک عمیق تری در
باب موضوعاتی از قبیل: تنش میان دیدگاه های مقبول ١ و دیدگاه های مبدعانه، ٢ مس أله
ارزیابی همکاران و نظارت بر کیفیت در علم، الگوهای ارجاع دادن ٣ و نیز کار تیمی در
علم دست پیدا کنند. این موضوعات البته تنه ا بخش کوچکی از استعدادهای بالقوه
موجود در روان شناسی اجتماعی علم و ب هطور کلی حوزه روان شناسی علم می باشند.
عل مشناسی و اصالت علم
در بخش های پیشین به معرفی اجمالی چهار حوزه مهم در مطالعات علم پرداختیم و
نشان دادیم که هریک از این رویکردها به وجهی از وجوه متعدد و متنوع پدیدار پیچیده
علم می پردازند و آن را مورد کندوکاو قرار می دهند. در این بخش از مقاله تلاش
می کنیم تا با استفاده از فضای کلی فراهم آمده از بحث های پیشین، بر مفهوم اصالت در
علم متمرکز شویم و تحلیلی از این مفهوم، جنبه های مختلف آن و عوامل مؤثر بر نحوه
رفتار ک  می و کیفی آن در جوامع علمی به دست دهیم. مطالعه ای جامعه شناختی که
توسط گوتزکو، لامونت و مالارد (2004) بر روی نحوه بروز واقعی مفهوم اصالت در
جوامع علمی، به خصوص در حوزه ارزیابی فعالیت های علمی، انجام گرفته، تحقیقی
است که ما را در دست یابی به د رکی واقع گرایانه تر (نسبت به تعاریف پیشینی) در باب
مفهوم اصالت علمی یاری خواهد رساند. پژوهشگران فوق الذکر در این تحقیق به
مطالعه ای شبه استقرایی بر روی معیارهای مورد استفاده داوران علمی برای تشخیص
اصالت علمی می پردازند و تلاش می کنند تا معنایی را که این د اوران برای مفهوم
اصالت قائلند، از خلال قضاوت های آنان در مورد پیشنهادیه های پژوهشی استخراج
در «نو بودن و بی سابقگی» کنند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که با اینکه ویژگی
اکثریت قریب به اتفاق کاربردهای این مفهوم مندرج است، با این وجود، مصادیق
موصوف این ویژگیِ عام، متعدد و متنوع هستند. این مصادیق هر چقدر که از علوم
طبیعی به سمت علوم اجتماعی و انسانی می رویم، متنوع تر می گردند و شامل استفاده از
1. orthodoxy
2. heterodoxy
3. citation patterns
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 155
یک رویکرد تازه، نظریه تازه، روش نو، داده های جدید، موضوع تازه، تحقیق در یک
حوزه کم تر مطالعه شده و بالاخره دست یابی به یافته های جدید می گردند.
پژوهش مورد نظر، علاوه بر این، مشخص می سازد که معیارهای اندازه گیری اصالت
علمی تنها ناظر بر محتوای معرفت شناختی کار دانشمندان نیست. برخی از ویژگی های
مرتبط با شخصیت اخلاقی و وضعیت آکادمیک دانشمندان نیز همواره در قضاوت در
مورد میزان اصالت کار علمی آنان تأثیرگذار هستند. از جمله این ویژگی ها می توان به
نفوذ علمی در جامعه دانشمندان و نیز به میزان صداقت علمی محقق اشاره کرد.
نکته ای که در اینجا باید بدان توجه کرد، این است که اصالت علمی، معمو ً لا تنها
یک معیار در کنار معیارهای دیگر برای ارز یابی کیفیت یک تحقیق علمی است. جامعه
علمی در هنگام ارزیابی کیفیت یک پژوهش علمی ب هطور معمول به وجود صفات
ویژ های در محقق حساس است. این صفات که می توان آنها را فضیلت های آکادمیک ١
نام نهاد، ب هطور مثال شامل جدی بودن، سخت کوشی، متعهد بودن به تولید دانش مرتبط
با نیازهای اجتماعی، اشتیاق علمی، احتیاط، کنجکاوی و توجه ویژه به تشویق و
.(حمایت از محققان تازه وارد، هستند (گوتزکو و همکاران، 2004
تعریف، ارزیابی و تشخیص اصالت علمی تنها موضوعی نیست که محقق ان را در
این زمینه به خود مشغول کرده است. مهم تر از تشخیص اصالت، دست یافتن به درکی
است که از نحوه وقوع اصالت علمی حاصل می آید. دانشمندان چگونه به ایده ها،
نظریه ها، رویکردها و یافته های نو دست پیدا می کنند؟ فرآیند خلق در علم تحت چه
مکانیزمی صورت می گیرد؟ چه عواملی بر روی اکتشاف علمی تأثیر می گذارند و آن را
هدایت می کنند؟ آیا پیش برد مرزهای دانش و خلق دانش جدید، فرآیندی قابل بازسازی
به شکل منطقی است یا اصو ً لا پدیداری غیرقابل کنترل، وحشی و خودرو است؟ و
دست آخر اینکه، این سؤالات متعلق به کدام یک از شاخه های علم شناسی است؟
تمایل کلی فیلسوفان علم همواره بر آن بوده است تا موضوع کشف در علم را
موضوعی خارج از وظایف فلسفه تلقی کنند. رایشن باخ، به عنوان مثال، با در افکندن
تمایزی قاطع میان مقام کشف ٢ و مقام داوری ٣ ادعا کرده است که فلسفه علم فقط باید
1. Scholastic Virtues
2. context of discovery
3. context of justification
www.SID.ir
Archive of SID
156 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
با سؤالات مرتبط با تأیید و پذیرش یا رد نظریات سرو کار داشته باشد که به مقام
داوری تعلق د ارند. او هم چنین اظهار داشته که موضوع کشف باید به روان شناسی
واگذار گردد (تاگارد، 1988). کارل پوپر نیز معتقد است که کشف همیشه شامل
عنصری غیر عقلانی و خلاق است. او می گوید:
به نظر من چیزی به نام روش منطقی یافتن اندیشه های جدید، یا بازسازی منطقی»
عاملی» این فرایند و جود ندارد. می توان چنین بیان کرد که هر کشفی مشتمل بر
است. اینشتین به همین شکل از «شهودی خلاق» یا به تعبیر برگسون «غیر عقلانی
جست وجوی آن قوانین بسیار کلی سخن می گوید که در آنها می توان با قیاس»
هیچ ر اه منطقی وجود ندارد که»: او می گوید.«تنها، تصویری از عالم ب هدست آورد
تنها با شهود مبتنی بر چیزی شبیه به عشق عقلانی به متعلق؛«به این قوانین ب ینجامد
.(به نقل از گیلیس، 1381، ص 49  51) «تجربه می توان به آنها نائل شد
بنابراین، پوپر معتقد است که چیزی بنام منطق اکتشاف علمی نداریم، فقط منطق آزمون
علمی داریم. کارنپ نیز در اواخر حیات فکری اش موضعی شبیه به این داشت. او در
کتاب 1950 خویش، موضع پوپر را در مورد کشف، ضمن تصدیق دینش به او
می پذیرد و چنین می گوید:
به نظر می رسد که غالب فلاسفه و دانشمندان معاصر در مورد یک نکته»
همداستانند و آن اینکه روش استقرایی به اصطلا ح روش مکانیکی نیست که قواعد
ثابتی بر آن حاکم باشد. مثلا اگر گزارش نتایج مشاهدات را داشته باشیم و بخواهیم
فرضیه ای را بیابیم که تأیید شده باشد و تبیین های خوبی برای وقایع مشاهده شده
بدست دهد، آنگاه هیچ مجموعه ای از قواعد ثابت وجود ندارد که ما را به صورت
خودکار به بهترین فرضیه یا حتی فرضیه ای خوب رهنمون گردد. این که دانشمندی
به فرضیه مناسبی دست می یابد، به ذکاوت و بخت و اقبال او برمی گردد. گذشته از
دیگران، کارل پوپر هم بر غیر ممکن بودن روش استقرایی خودکار تأکید زیادی
کرده است، گاهی همین نکته چنین تقریر می شود که ممکن نیست، ماشین
استقرایی را ساخت. علی القاعده منظور از ماشین استقر ایی دستگاهی مکانیکی است
که اگر گزارشات مشاهده ای به آن خورانده شود، فرضیات مناسب بدست
خواهد داد، درست شبیه به ماشین حساب که وقتی دو عدد به آن می دهیم،
همان).) «حاصل ضرب آنها را نشان می دهد
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 157
بدین ترتیب، مواضع پوپر و کارنپ مت ُاخر با دعاوی رایشنباخ درباره وجود شکافی
قطعی میان روان شناسیِ کشف و منطقِ توجیه، کاملا هماهنگ است.
در نقطه مقابلِ فیلسوفان علم، روان شناسان شناختی حضور دارند که تاکنون از هیچ
کوششی برای درک فرآیند کشف و د س تیابی به اصالت علمی فروگذار نکرده اند. این
روان شناسان تلاش کرده اند تا با استفاده از ابزارها و مفاهیم موجود در حوزه هوش
مصنوعی به شبیه سازی انواع و اقسام فرآیندهایی بپردازند که به هنگام کشف علمی در
ذهن دانشمندان به وقوع می پیوندند. هر چند مدل هایی که تا امروز ساخته شده اند، ب ه
وضوح از شبیه سازی تمام فرایندهای فکری دانشمندان خلاق ناتوانند، با این حال، این
مدل ها درباره این موضوع که چگونه از خلال چارچوبی کامپیوتری می توان به تفکر
علمی نگریست، بصیرت هایی اساسی به وجود آورده اند.
در برابر هر م سأله علمی تعد اد بسیار زیادی راه حل ممکن است، وجود داشته
باشد. بدین منظو ر، تضمینی نیست که الگوریتم های کامپیوتر ی اکتشاف علمی
بهترین اکتشافات را بر مبنای ورودی ها به دست دهند. در عوض مدل های
کامپیوتری راهنماهایی را به صورت روش هایی تقریبی مورد استفاده قرار می دهند تا
از میان پیچیدگی داده ها راهی بیابند و الگویی را ب ه وجود آورند. قدم اول در این
نام (BACON) مسیر از آن پروژه لنگلی، سایمون و همکارانشان (1987) بود که
برنامه ای است که راهنماهایی را ب هکار می گیرد تا قوانین ریاضی را (BACON). گرفت
از میان داده های ک  می کشف کند، ب هطور مثال، کشف قانون سوم کپلر درباره حرکت
ب ه خاطر فرض تبیینی فوق العاده ساده از تفکر انسان مورد انتقاد (BACON). سیارات
قرار گرفته است، با وجود این، کین و سایمون (1990) دریافتند که افراد مورد مطالعه ی
(BACON) آنها قادرند از میان داده های عددی، قوانین را به روش ها یی کاملا شبیه
استخراج کنند.
کشف علمی منحصر به قوانین ک  می نیست، بلکه قوانین کیفی را نیز ب ه وجود
می آورد. در این زمینه کولکارنی و سایمون (1988) مدلی کامپیوتری از کشف چرخه
به موارد خلاف (KEKADA) اوره توسط کربس ١ تدارک دیدند. برنامه آنان، یعنی
قاعده ٢ واکنش نشان می دهد، تبیین ها را فرموله می نماید و آزمایش هایی
1. Krebs
2. anomalies
www.SID.ir
Archive of SID
158 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
شبیه سازی شده را به همان شکلی که در دفترچه های آزمایشگاهی کربس توصیف شده،
به انجام می رساند.
تمام اکتشافات علمی مثل مواردی که مورد بحث قرار گرفت، شکل داده پردازی
ندارند. اکتشافات علمی اغلب فرایندهای ایجاد مفاهیم و فرضیه های جدید را
(در برمی گیرند که عمدتا ناظر بر موجودیت های غیرقابل مشاهده اند. تاگارد (1988
مدلی از قیاس محتمل ١ را پرورش داده است که در این مدل فرضیه های جدیدی سر
برمی آورند تا پدیدارهای ناشناخته را تبیین کنند. داردن (1990) نیز ب ه صورت
کامپیوتری تحقیق کرده است که نظریه هایی که به لحاظ تجربی م سأل هدار هستند، چگونه
می توانند مورد بازسازی قرار گیرند.
یکی از مهم ترین مکانیزم های شناختی در عمل کشف، مکانیزم تشبیه ٢ است.
دانشمندان اغلب کشفیات خود را از طریق مطابقت دادن معرفت موجود با یک مس أله
جدید به دست می آورند. تشبیه در برخی از مهم ترین اکتشافات ب ه عمل آمده تا به
امروز نظیر نظریه تکامل داروین و نظریه الکترومغناطیس ماکسول نقش مهمی ایفا کرده
است. در دهه 80 میلادی مطالعه تشبیه به خوبی به فراسوی تبیین های فلسفی زمان، راه
گشود و توسعه ی مدل های پر قدرت کامپیوتری دلیل اصلی این امر بود. این مدل ها
توصیف می کردند که همانندها چگونه از حافظه بازیابی م ی شوند و در برابر مسا یل
جاری نقش می گردند، تا به ار ایه راه حل هایی بپردازند. ب هطور مثال، فالکنهاینر، فوربس
٣ ساختند که برای مدل کردن تبیین های SME و جنتر (1989) موتوری با نام اختصاری
(تشبیهی مرتبط با تبخیر و نفوذ مورد استفاده قرار می گرفت. هولیاک و تاگارد (1989
4 را بسازند. موتوری که ACME نیز روش های کامپیوتری متفاوتی را ب هکار بردند تا
بعدها به نظریه ای در باب تفکر تشبیهی تعمیم داده شد. این موتور قادر است، هم درباره
تفکر علمی و هم درباره تفکر روزمره ب هطور یکسان مورد استفاده قرار گیرد.
در اینجا مجال آن نیست تا تمام مدل های روان شناختی کشف را بیش تر از این مورد
بحث قرار دهیم. با این وجود، مثال های فوق تا حدودی روشن می کنند که فرایندهای
اندیشه نظیر آنهایی که در ایجاد قوانین عددی، شکل گیری فرضیات و تشبیه وارد
1. abduction
2. analogy
3. Structure Mapping Engine
4. Analogical Constraint Mapping Engine
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 159
می شوند، به چه نحو می توانند به شکل کامپیوتری درک شوند. موضوعی که می تواند
در تحقیقات آینده در باب اصالت و خلاقیت علمی به عنوان یک مسیر تحقیقاتی با
پتانسیل های فراوان مطرح باشد، این است که در کنار تلاش های رو ان شناختی برای
درک موضوع آیا وارد کردن متغیرهای اجتماعی و سنجش نحوه ت أثیر متن اجتماعی
دانشمند بر کم و کیف خلاقیت علمی او نیز می تواند، ب ه ما در دست یابی به فهم
عمیق تری در این حوزه کمک کند. این موضوع البته موضوعی است که جامعه شناسان و
اقتصاددانان علم باید بدان بپردازند.
بحث و نتیجه گیری
بخش های گوناگون این مقاله باید روشن کرده باشند که علم پدیداری پیچیده و دارای
ابعاد گوناگون است. بازیگر اصلی میدان علم، یعنی دانشمند از مجموعه ای از
ویژگی های شخصیتی و روان شناختی برخوردار است که هریک از این ویژگی ها تأثیری
خاص بر کم و کیف تولید علمی این دانشمند بر جای می گذارد. اگر بخواهیم با زبان
فلسفی موضوع را بیان کنیم، باید بگوییم که خصوصیات روان شناختیِ محقق تقریب ًا
عملکرد علمی او را مشخص می سازند. این خصوصیات روان شناختی ب ه نوبه خود
محصول ساختارهای اجتماعی و اقتصادی وی ژ های هستند که مشخص کننده جامعه
بزرگ تری است که دانشمند در آن زیست می کند (علل دور). جامعه ای که دانشمند را
دربر می گیرد، ب هطور نظری می تواند در دو سطح مورد مطالعه قرار گیرد. سطح اول،
ساختارهایی هستند که مشخص کننده ی فضای درون نهاد علم می باشند: آزمایشگاه،
دانشگاه و غیره. سطح دوم، دربرگیرنده ویژگی ها و خصوصیات جامعه بزرگ تر
می باشد. شرایط کنونی فعالیت علمی عامل مهم دیگری را به این تصویر اضافه می کند
که اهمیت آن در دنیای ما روز به روز افزایش می یابد: جامعه جهانی علم. این عوامل
(جامعه علمی جهانی، ساختارهای ملی، ساختارهای درونی جامعه علمی و ویژگی های
روان شناختی) حلقه های ع ّلی را تشکیل می دهند که در نهایت، به تولید علم توسط
شخص محقق می انجامند.
بررسی جامع هریک از صفات یا کیفیات مرتبط با دانش تولید شده از سوی یک محققِ
نوعی، نیازمند بررسی مکانیزم های ع ّلی در تما م حلقه های فوق الذکر است. یک تحقیق
www.SID.ir
Archive of SID
160 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
رضایت بخش دانشگاهی درباره علل مؤثر بر اندازه اصالت و دست اول بودن تولیدات
علمی در یک کشور می باید که شامل تحقیقی در خصوصیات روان شناختی دانشمندان آن
کشور، ارزش ها و هنجارهای حاکم بر جوامع خرد علمی، ساختارهای بزرگ
اقتصادی  اجتماعی و بالاخره، نحوه تأثیرگذاری جهان علم بر دانشمندان بومی باشد.
بر این اساس سیاستگذاری با هدف ارتقا ی سطح اصالت علمی، شامل دو مرحله
خواهد بود. مرحله اول عبارتست از: تحلیل و برآورد سطحی از اصالت علمی که
رابطه ای منسجم و منطقی با نقش تعریف شده علم در جا معه مورد نظر برقرار می سازد.
در این مرحله باید بپرسیم که برای دست یابی به کارکرد بهینه نهاد علم در این جامعه
خاص، چه اندازه از اصالت در تولیدات علمی مورد نیاز خواهد بود. در مرحله دوم،
سیاست هایی طراحی می شوند که با تحت تأثیر قرار دادن حلقه های ع ّلی شناسایی شده در
تحقیق قبلی، اندازه اصالت علمی را متأثر می سازند و آن را به سطح مطلوب می رسانند.
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 161
فهرست منابع و مآخذ
1. گیلیس، دانالد؛ فلسفه علم در قرن بیست. م ترجمه حسن میانداری. تهران: سمت،
.1381
2. Allport, G. W., ‘The historical background of social psychology,’ In G.
Lindzey & E. Aronson (Eds.), Handbook of social psychology (3rd ed.,
Vol. 1, pp.1–46), Hillsdale, NJ: Erlbaum, 1985.
3. Arrow, K. J., ‘Economic Welfare and the Allocation of Resources for
Invention,’ The Rate and Direction of Inventive Activity. National
Bureau of Economic Research, Princeton: Princeton University Press,
1962.
4. Barber, B., ‘The Sociology of Science,’ International Encyclopedia of
the Social Sciences, Macmillan, vol. 13-14, pp. 92-100, 1968.
5. Blume, S. S., ‘Sociology of Sciences and Sociologies of Science,’ in
Prospectives in the Sociology of Science, S. Blume (ed.), NY: John
Wiley, 1977.
6. Bonjour, L., ‘Coherence Theory of Knowledge and justification,’
Routledge Encyclopedia of Philosophy CD-ROM, 1998.
7. Brewer W. F. and Mishra P., ‘Science,’ In W. Bechtel and G. Graham
(Eds.), Blackwell Companion to Cognitive Science. Oxford: Blackwell,
744-749, 1998.
8. Callon, M., ‘Four Models for the Dynamics of Science,’ in Jasanoff, S.
et al (eds), Handbook of Science and Technology Studies, Newbury
Park: Sage, 1995.
9. Dasgupta, P. & David, P. A., ‘Information disclosure and the economics
of science and technology,’ In Feiwel G. R. (Ed.), Arrow and the ascent
www.SID.ir
Archive of SID
162 حوزه و دانشگاه / سال چهاردهم / ش 54 / بهار 1387
of Modern Economic Theory, New York: New York University Press.
pp. 519-40, 1987.
10. Edge, D., ‘Reinventing the Wheel,’ in Jasanoff, S. et al (eds), Handbook
of Science and Technology Studies, Newbury Park: Sage, 1995.
11. Feist, G. J., The psychology of science and origins of the scientific
mind. New Haven, CT: Yale University Press, 2006a.
12. Feist, G. J., ‘The Past and Future of the Psychology of Science,’ Review
of General Psychology, Vol. 10, No. 2, 92-97, 2006b.
13. Feist, G. J., ‘How Development and Personality Influence Scientific
Thought, Interest, and Achievement,’ Review of General Psychology,
Vol. 10, No. 2, 163-182, 2006c.
14. Feist, G. J., ‘Why the Studies of Science Need a Psychology of
Science,’ Review of General Psychology, Vol. 10, No. 2, 183-187,
2006d.
15. Feist, G. J. & Gorman, M. E., ‘Psychology of science: Review and
integration of a nascent discipline,’ Review of General Psychology, 2, 3-
47, 1998.
16. Frege, G., The Basic Laws of Arithmetic, Translated by M. Furth.
Berkeley: University of California Press. First published 1893, 1964.
17. Guetzkow, J. et al,, 'What is Originality in the Humanities and the Social
Sciences?,' American Sociological Review, Vol. 69, pp. 190-212, 2004.
18. Holyoak, K., & Thagard, P. Analogical mapping by constraint
satisfaction. Cognitive Science, 13: 295-355, 1989.
19. Holyoak, K., & Thagard, P. Analogical mapping by constraint
satisfaction. Cognitive Science, 13: 295-355,1989.
20. Kuhn, T. S., Structure of Scientific Revolutions (2nd edn.), Chicago:
Chicago University Press, 1970.
www.SID.ir
Archive of SID
عل مپژوهی و تحلیل مفهوم اصالت علمی 163
21. Latour, B. & Woolgar S., Laboratory Life: The SocialConstruction of
Scientific Facts. Princeton, NJ: Princeton Univ. Press, 1979.
22. Losee, J., A Historical Introduction to the Philosophy of Science, 3rd ed.
Oxford: Oxford University Press, 1993.
23. Lundvall, B. & Borras, S., ‘Science, Technology, and Innovation
Policy,’ In J. Fagerberg et al. (Eds.), The Oxford Handbook of
Innovation, Oxford: Oxford University Press, 2004.
24. Merton, R. K., Science, Technology and Society in 17th Century
England, Bruges, Belgium, St. Catherine Press, Ltd, 1938.
25. Merton, R. K., The Sociology of Science, Chicago: Chicago University
Press, 1973.
26. Mirowski P. & Sent E., Science: Bought and Sold, Chicago: Chicago
University Press, 2002.
27. Nelson, R. R., ‘The Simple Economics of Basic Scientific Research,’
Journal of Political Economy, 67 (June): 297-306, 1959.
28. Popper, K., Objective Knowledge, Oxford: Oxford University Press,
1972.
29. Shapin, S., ‘Here and Everywhere: Sociology of Scientific knowledge,’
In Annual Review of Sociology, Vol. 21, pp. 289-321, 1995.
30. Steinmuller E., ‘Economics of Science,’ International Encyclopedia of
the Social and Behavioural Sciences. (Reproduced in SPRU Electronic
Working Paper Series No.44, available at: http://sus*.ac.uk/spru/),
2000.
31. Stephan, P. E., ‘The Economics of Science,’ Journal of Economic
Literaturr, Vol. XXXIV (September), 1199-1235, 1996.
32. Thagard, P. Computational philosophy of science. Cambridge, MA:
MIT Press/Bradford Books, 1988.
www.SID.ir